قرآن کریم و معنای واقعی زندگی (2)

معناى زندگى از منظر قرآن
قرآن در باب معناى زندگى پیشنهادى ارائه مى‏دهد كه درواقع همان نظریه بى‏پیرایه و تحریف نشده ادیان توحیدى است كه بر هدفدارى كیهان و تقاضاى سرشت انسان تكیه دارد. به رغم وسوسه‏افكنى‏هاى داخلى و خارجى گذشته و تلاشهاى مستمر، گسترده و پرهزینه جهان شكل گرفته بر اصول روشنگرى و رنسانس، دیدگاه قرآن همچنان با صلابت، سلامت و قدرت در سیماى زندگى بخشى از جامعه بشرى مى‏درخشد و به سایر انسان‏ها نیز نوید آرامش، آسایش و سعادت مى‏دهد.
جان هیك، خوشبینى كیهانى در اسلام را مستند به این داده‏هاى قرآنى مى‏داند كه در اول هر سوره كلمات «به نام خداى بخشنده مهربان» تكرار شده و نام‏هاى نودونه گانه خداوند مشتمل است بر: حب، احسان، لطف، رحمت، بخشش، گذشت، جود، شفقت64، ولى، غفار، وهاب، رزاق، صبور، كریم، ودود، محیى، عفو، رحیم، هادى و این كه خداوند همه گناهان را مى‏آمرزد65 و اراده او تحقق خواهد یافت، وى درباره امیدآفرینى و قدرت جهت‏دهى و امیدآفرینى اسلام مى‏گوید:
«در واقع واقعیت زندگى پس از مرگ و مواجهه با خداى بخشنده اما عادل، عموماً امروز در درون اسلام در قیاس با یهودیت یا مسیحیت كه هر دوى آنها عمیقاً از روشنگرى اروپایى تأثیر پذیرفته‏اند، نیرومندتر است»، «اسلام به عنوان چارچوبى براى زندگى، صخره ثبات، و استوارى و سرچشمه ایمان و اعتماد میلیون‏ها انسان بوده است كه اكثراً در آنچه كه اكنون جهان سوم نامیده مى‏شود زندگى مى‏كنند… این ثبات از اطاعت نسبت به قانون الهى ناشى مى‏شود كه به توصیه نوعى شیوه زندگى كامل مى‏پردازد و در همان حال هنگامى كه انسان قصور مى‏ورزد، در انتظار رحم و شفقت خداوند است. توكل و ایمان به خداوند مردان و زنان را از مصائب زندگى نجات مى‏بخشد».66
جان هیك در آموزه‏هاى اصیل ادیان بزرگ جهان نسبت به معناى كل حیات، نوعى همانندى را مشاهده مى‏كند و بر این باور است كه جهان‏بینى ادیان مى‏تواند خاستگاه گرایش‏ها، شیوه زندگى خاص و تعیّن هدف شمرده شود.67 ولى امتیاز اسلام در این است كه هم اكنون به صورت عینى و ملموس مشغول ایفاى چنین نقشى در زندگى مسلمانان است.
چنین مزیتى، ترسیم و تصویر هر چه بهتر نگاه قرآن را در رابطه با معناى زندگى، ضرورى نشان مى‏دهد تا انسان مسلمان با تقلید از غرب، گرفتار درد بى‏معنایى نگردد.

تصور كلى معنا
در تصور قرآن نظام كیهانى در خدمت انسان است تا در پرتو ارتباط با خدا به كمال مطلوب68 و سعادت جاودانه برسد، به عبارت دیگر جهان به شمول سرشت انسان، وى را به سوى خدا مى‏خواند تا زندگیش جهت پیدا كند. این فراخوانى در قالب بعثت و نبوت، شكل تشریح شده خود را بازمى‏یابد تا فرصت سیر تعالى طلبانه براى انسان بیش از پیش فراهم آید.
این كه آفرینش آسمان‏ها و زمین و هر آنچه در آن هاست، هدفمند صورت گرفته است، در جاى جاى قرآن به چشم مى‏خورد و غایت‏مندى و حكیمانه بودن آفرینش آنها مورد تأكید قرار مى‏گیرد. در آیاتى، تذكر داده مى‏شود كه برخوردار زیستن انسان، جزء اهداف آفرینش هستى مى‏باشد، و او ضمن استفاده از بركات كیهانى در جهت بهسازى زندگى این جهانى، از طریق تماشاى نشانه‏هاى نهفته در متن هستى، به شناخت خداوند نایل مى‏آید.69 در این رابطه مطالعه دو آیه زیر به عنوان نمونه كافى مى‏نماید كه مى‏گوید:
«إن فى خلق السموات و الأرض و اختلاف اللیل و النهار لایآت لأولى الألباب الذین یذكرون اللَّه قیاما و قعودا و على جنوبهم و یتفكّرون فى خلق السموات و الأرض ربنّا ما خلقت هذا باطلاً سبحانك فقنا عذاب النار» (آل عمران /190)
«بى‏شك در آفرینش آسمانهاو زمین و آمد و رفت شب و روز، نشانه‏هایى براى خردمندان است، همانا كه خدا را در حال ایستاده و نشسته و آنگاه كه بر پهلو خوابیده‏اند، یاد مى‏كنند و در مورد آفرینش آسمانها و زمین مى‏اندیشند (و مى‏گویند): پروردگارا! این‏ها را بیهوده نیافریده‏اى! منزهى تو. ما را از عذاب آتش مصون دار.»
«اللَّه الذى سخّر لكم البحر لتجرى الفلك فیه بأمره و لتبتغوا من فضله لعلكم تشكرون و سخّر لكم ما فى السموات و ما فى الارض جمیعاً منه إن فى ذلك لآیات لقوم یتفكرون» (جاثیه /12-13)
«خداوند همان كسى است كه دریا را مسخّر شما كرد تا كشتى‏ها به فرمانش در آن حركت كنند و بتوانید از فضل او بهره گیرید و شاید شكر نعمتهایش را بجا آورید. او آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است همه را از سوى خودش مسخر شما ساخت، در این نشانه‏هایى است براى كسانى كه مى‏اندیشند.»
نگاه هستى شناختى قرآن، خود انسان را نیز تجلى‏گاه نشانه‏هاى خداوند و خاستگاه رویكرد به او مى‏شناسد، به این دلیل كه در آفرینشش (همچون كل جهان) نشانه‏هاى خدا و در سرشتش میل به او نهفته است. آفرینش حكیمانه هر انسان و نداى وجدان او با هم زمینه رهایى از غفلت و ارتباطگیرى فعال با خدا را فراهم مى‏آورد. بر این اساس قرآن تمام دین خدا را پدیده تعبیه شده در سرشت انسان دانسته و روى آوردن به آن را تسلیم شدن به نداى ضمیر خود او قلمداد مى‏كند.
«و فى الارض آیات للموقنین و فى أنفسكم أفلا تبصرون» (ذاریات 20-21)
و در زمین آیاتى براى اهل یقین است و در وجود خود شما نیز آیاتى است! آیا نمى‏بینید!
«إنّ فى السموات و الأرض لآیات للمؤمنین و فى خلقكم و ما یبث من دابة ءایات لقوم یوقنون» (جاثیه /3-4)
«بى تردید در آسمانها و زمین نشانه‏هایى براى مؤمنان وجود دارد و نیز در آفرینش شما و جنبندگانى پراكنده شده، نشانه‏هایى است براى اهل یقین.»
«فأقم وجهك للدین حنیفا فطرت اللَّه التى فطر الناس علیها» (روم /30)
«پس روى خود را متوجه آیین خالص كن كه فطرت خداوندى است كه انسان را بر آن آفریده است.»
رسالت آسمانى كه شكل تبیین شده و سامان یافته هدایت آفرینش و سرشت انسان را به ارمغان آورده است، نیز دعوت به سوى خدا، و پیامبر، دعوت كننده به سوى خدا نام گرفته است. تعبیر «و داعیا الى اللَّه» احزاب /46 و «داعى اللَّه» احقاف /32، «ادعوا الى اللَّه» یوسف /108 گواه قرآنى این نام گذارى مى‏باشد. گویا انسان در غیاب نبوت و بعثت پیامبران، گوش به نداى هستى و زمزمه سرشت خود نمى‏دهد و خدا را هدف خود تلقى نمى‏نماید، در اثر این غفلت در دام هدف‏هاى تخیلى اسیر مى‏شود. بر این اساس نوعى دورى و فاصله معنوى پدید مى‏آید. با توجه به چنین واقعیت روحى، قرآن از عبارت بازگشت به سوى خدا استفاده نموده و از داشتن وسیله تقرب و نزدیكى به او سخن مى‏گوید:
«و أنیبوا الى ربكم و أسلموا له» (زمر /54)
«به سوى پروردگارتان باز گردید و در برابر او تسلیم شوید.»
«اللَّه یجتبى الیه من یشاء و یهدى الیه من ینیب» (شورى /13)
«خداوند هر كه را بخواهد بر مى‏گزیند و كسى را كه به سوى او باز گردد راهنمایى مى‏كند.»
«یا ایّها الذین آمنوا اتقوا اللَّه و ابتغوا الیه الوسیلة» (مائده /35)
«اى كسانى كه ایمان آورده‏اید! تقواى الهى پیشه نموده و در پى وسیله تقرب به او باشید.»