طراحی اس-300 نشان از ورود به فضای جدیدی از سامانههای سطح به هوا بود که بعدها ناتوانی مشخص شده از تسلیحات سطح به هوای روسی در جنگ الکترونیک در درگیریهای نظامی مختلف در بهسازی آن و توسعه مدلهای مطرح مانند پی-ام-یو نقش بسزایی داشت همانطور که نتایج رزمایشهای ناتو با حضور این سامانه که در اختیار کشورهای اروپای شرقی بوده تأیید کننده قابلیت بالای آن در برابر اخلالگرهای هوا و سطح پایه است.
همچنین باید اشاره کرد ضعفهای سامانه اصلی دوربرد روسیه یعنی «اس-200» نیز در شکلگیری اس-300 با رویکردها و نوآوریهای خاص آن نقش مهمی داشته است از جمله بزرگی موشک سامانه فوق با حمل و نقل سخت، سوخت مایع بودن پیشران و دردسرهای آن، مانورپذیری کم، تعداد کم روی هر پرتابگر، نیازمندی بالا به تعمیر و نگهداری، زمان بارگذاری زیاد موشک روی پرتابگر، زمان آماده به کار کم و قابلیتهای پائین در انهدام هواپیما و موشک کروز (در نمونههای اول اس-200).
به مرور نمونههای جدید سامانه اس-300 نیز ساخته شده و خصوصاً پس از فروپاشی شوروی سابق نمونههای دگرگون شده و کاملاً روزآمد آن برای صادرات ارائه شدند. نمونههای جدید این سامانه که مشتریان بیشتری دارند به رادارهای آرایه فازی و موشکهای جدید مجهز بوده و قابلیت مقاومت بسیار بالا در شرایط جنگ الکترونیک دارند.
بنا بر اطلاعات موجود نمونه سفارش داده شده توسط ایران «اس-300پی-ام-یو-1» بوده است که قابلیتهای مناسبی از جمله توان شناسایی اهداف در برد 300 کیلومتری، برد درگیری 5 تا 150 کیلومتر با اهداف بسته به نوع موشک مورد استفاده، امکان درگیری همزمان با 6 هدف در ارتفاع 10 متر تا 27هزار متر را دارد.
بنابر ادعای شرکت صادرات تسلیحات روسیه بر خلاف نسلهای اول اس-300 این نمونه کاملاً متحرک بوده و در مدت کوتاه 5 دقیقه آماده به کار شده یا از حالت آماده به کار قابل جابجا کردن خواهد بود.
موشکهای مختلف اس-300پی-ام-یو-1و2 سرعتهایی در حدود 1700 تا 2000 متر بر ثانیه دارند که به معنی رسیدن به بیشینه برد در زمان متوسط 53 تا 97.5 ثانیه در بردهای مربوطه 90 تا 195 کیلومتر خواهد بود.
سامانه اس-300 میتواند به شبکه رادارهای روسی مانند «نبو»، «کاستا» و «گاما» از طریق سامانه کنترل و فرماندهی «پولیانا» متصل شود که بنابر اطلاعات منتشر شده برخی از این تجهیزات از جمله سامانه پولیانا در ایران موجود هستند.
مشخصات این دو نمونه از سامانه اس-300 به همراه دو نمونه در حال خدمت از نوع اس-300وی در جدول زیر ارائه شده است.
البته در هر دو نسل اس-300وی، قابلیتهای موشک گلادیاتور از جاینت کمتر بوده و اطلاعات مندرج در جدول فوق برای این نوع از اس-300 بیشتر مربوط به موشک جاینت است.
بنابر اطلاعات منتشر شده، سامانه پیشنهادی روسیه به ایران به جای سفارش قبلی از نوع اس-300وی-ام است که هر چند در ظاهر برتریهایی بر نمونه مد نظر ایران دارد اما نگاهی دقیقتر به مشخصات آن گویای وجود نکات مبهمی است، خصوصاً با در نظر داشتن این نکته که ایران میتوانست در همان سال 2007 سامانهای از نوع اس-300وی-ام را سفارش دهد.
مثلا حجم حمله هوایی قابل دفع، میزان ماندگاری در طیف حملات مختلف و پایداری در برابر حملات الکترونیکی. هر چند بهسازیهای بعدی، قابلیتهای اس-300پی و اس-300وی را به هم نزدیکتر کرده اما هنوز تفاوتهای مهمی در این دو نوع وجود دارد که در ادامه به آن اشاره می کنیم.
برای توضیح بیشتر باید گفت تحرک و پراکندگی نیروها در صحنه عملیات یکی از برتریهای ذاتی دفاعی آنها است. از این رو توانمندی گلادیاتور میتواند برای این مأموریت کافی باشد اما ایران اس-300پی-ام-یو-1 را برای دفاع از تأسیسات ثابت و البته متمرکز خود میخواهد که از قضا توانمندی این نوع اس-300 برای این مأموریت بیشتر است. بنابراین امتناع از تحویل سامانه بهتر (در زمینه مربوطه) به معنی میل به عدم رساندن توانمندی دفاعی ایران به بیشینه ممکن است.
نکته دیگر اینکه برخی از توانمندیهای گلادیاتور که با مطالب فوق هم بیارتباط نیست دارای ابهامات اساسی است که مهمترین آنها مدت زمان عملکرد پیوسته سامانه بوده که به 48 ساعت محدود است. همانطور که میدانیم این ایراد مهم در سامانه اس-200 در اختیار ایران نیز وجود داشت که متخصصان کشور با تلاش فراوان چند ساله موفق به رفع آن و بهسازی کامل این سامانه شدند. این در حالی است که به نظر میرسد سامانههای سری پی-ام-یو دارای چنین نقصی نیستند.
مورد دیگر توانمندی بالاتر نمونههای پی-ام-یو در کشف و ردگیری تعداد بیشتری هدف نسبت به گلادیاتور است هرچند که پی-ام-یو-1 توانایی درگیری با تعداد کمتری هدف نسبت به آن دارد. هر چند ممکن است در عمل صدها هدف، کاملاً همزمان در یک حمله شرکت نکنند اما ایدهآل، دستیابی به بهترین سامانه ممکن و اگر مقدور نشد سامانه پائینتر از آن است.
البته با گسترش کاربرد اهداف کاذب پروازی شاید سامانههایی مانند اس-300 نیز به مرز اشباع توان ردگیری همزمان خود برسند که در این صورت 40 هدفی که گلادیاتور کمتر از نمونههای پی-ام-یو ردگیری میکند مشکل ساز خواهد شد.
به علاوه اصول طراحی بیان میکند دستیابی به سرعت و سقف پرواز بالاتر مستلزم صرف هزینه بیشتر است بنابراین به احتمال زیاد موشکهای بزرگتر سامانه گلادیاتور از نمونههای پی-ام-یو کمی گرانتر هم هستند که این موضوع هم هزینه انهدام هدف را افزایش میدهد. هرچند که بدون اطلاع دقیق از قیمت تمام شده این موشکها برای هر خریدار نمیتوان در این مورد قضاوت قطعی نمود.
همانطور که پیشتر نیز اشاره شد سامانه اس-300وی دارای سه نسل است. اطلاع دقیق و قطعی از اینکه کدامیک از آنها مورد پیشنهاد روسیه بوده بسیار مهم است خصوصاً اینکه در سامانه اس-300وی-ام، برد 200 کیلومتری درگیری مربوط به موشک جاینت است نه موشک گلادیاتور.
به علاوه میتوان انتظار داشت نیروهای ناتو و آمریکا پس از ورود این سامانهها به این دو کشور اجازه داشته باشند تمام اجزاء و دادههای عملکردی و توان واقعی آن را بررسی و ارزیابی کنند که در اینصورت عملاً این سامانه مزیت عمدهای برای ایران تا زمان اجرای بهسازیهای بومی روی آن نخواهد داشت.