نیّت و عمل صالح

توجه به نیت در انجام اعمال

امام زین العابدین (علیه السلام) در دعای مکارم الاخلاق می فرماید:
«وَ انْتَهِ بِنِیَّتِی إِلَى أَحْسَنِ النِّیَّاتِ، وَ بِعَمَلی اِلَی اَحْسَن الاَعْمَال»؛1نیت من را به بهترین نیت‌ها ختم فرما! و عمل من را به نیکوترین اعمال منتهی کن.
نیت نیز مانند عمل، احسن و غیراحسن دارد و کمال و نقص اعمال تابع کمال و نقص نیات است. نیت پاک آن است که غیر حق در دل راه نداشته باشد.

محور درخواست‌های امام:

ایمان کامل، اعتقاد در حد بالاترین مراتب یقین، بهترین نیت خالصانه و ارزشمندترین اعمال، چهار محور اساسی و سرفصل‌های مطالب دعای شریف مکارم‌الاخلاق حضرت امام سجاد (علیه‌السلام) است.

امام (علیه‌السلام) در این دعا ابتدا محورهای فضایل و ارزش‌های بلند را به چهار مطلب خلاصه کرده، که به منزلة وجوه جانبی هرم اخلاق به حساب می‌آیند. همه این جوانب به یک نقطه مرکزی در رأس منتهی می‌شوند. آن، نقطه¬ی محل تلاقی، قرب به خداوند متعال است. در این دیدگاه جوانب این هرم: بالاترین ایمان، برترین نوع یقین، نیکوترین نیت و ارزش‌مندترین عمل، برآورده شده است. این چهار عنصر متناهی، هر کدام روی بیرونی هرم این هرم را تشکیل داده است. نکته این جا است که این چهار عنصر ارزشمند در درون هرم با یکدیگر ارتباط داشته و در یکدیگر تأثیر و تأثّری جدی دارند و در نتیجه صفات ارزشمند دیگری را به وجود می‌آورند.2

نیّت و عمل:

از حضرت امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده است که فرمود: «اَلنّیّهُ اَفضَلُ مِنَ العَمَل. اَلا، وَ اِنّ النّیّهَ هِیَ العَمَل»3  نیت از عمل برتر است. آری، بلکه نیت خود عمل است.

منظور از نیت و عمل، مقدار کم‍ّی آن‌ها نیست، بلکه مقصود کیفیت آن‌ها است. قرآن کریم نیز عمل نیک را عامل پیروزی در امتحان الهی می‌بیند: «الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَیَاةَ لِیَبْلُوَكُمْ أَیُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً…»4  خدا این عالم را با مرگ و زندگی آفرید، تا شما را بیازماید که عمل کدامیک از شما بهتر است. می‌بینید که در آیه شریفه نفرمود او شما را آفرید: «لِیَبْلُوَکُم اَیّکُم اَکثَرُ عَمَلا»؛ حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) می فرمایند: «اَلنّیه الصّالِحَه اَحَد العَمَلین؛»5  نیت خوب، خود یک عمل است.

انگیزه عبادات:

عبادات می‌تواند به انگیزه‌های مختلفی انجام گیرد. چنان‌چه فرموده است: «العِبَادَه ثَلاثه: قَومٌ عَبدوا الله عَز وجَلّ خَوفاً؛ فتلک عِبَاده العَبید، وَ قَومٌ عَبَدُوا الله تبارَکَ وَ تَعالی طَلَبَ الثَّوَاب؛ فَتِلکَ عِبادَه الاُجَرَاء، وَ قَومٌ عَبَدوا الله عزوجل حُبا لَهُ؛ فَتِلکَ عبادَهُ الاَحرار، وَ هِیَ اَفضَلُ العِبَادَهِ.»6

عبادت‌کنندگان سه دسته‌اند: گروهی خداوند را از ترس عذاب جهنم عبادت می‌کنند؛ این عبادت بردگان است و گروهی خداوند را به طمع بهشت عبادت می‌کنند؛ این عبادت مزدبگیران است و گروهی خداوند را از روی عشق و محبت به او عبادت می‌کنند؛ این عبادت آزادگان است، و این بهترین عبادت‌هاست.

زیربنای نیت:

آن‌چه انسان را به کار وادار می‌کند انگیزه اوست، و انگیزه، تابع معرفت و ایمان انسان است. معرفت و ایمان حقیقت نیّت را تشکیل می‌دهند. نیّت خالص، عمل صالح را با خود به همراه می‌آورد. انسان تا حدی می‌تواند خودکاوی کند و درباره انگیزه و نیت اعمال خود به تفکر بنشیند.

بحث داعی بر داعی که در فقه می‌شود. توضیح عقلانی ابزاری و استقلالی است که نظر استقلالی به کدام است، آن که واقعا انسان را به جانب آن کار سوق می‌دهد کدام است و آن آخرین چیزی است که از این کار توقع دارد.

می خواهم بروم مکّه ـ پولی ذخیره می شود ـ ثبت‌نام ـ عضویت در کاروان ـ تهیه بلیط ـ حرکت به فرودگاه ـ حرکت تا عربستان ـ اعمال.

اگر از اول همه این کار ها به خاطر انجام اعمال باشد، از شروع به تهیه پول عبادت است تا ثبت  نام، بلیط و… . یکی از عبادت‌ها که در احادیث آمده، بلیط خریدن نیست، ولی چون این‌ها همه به خاطر رسیدن به حجّ و انجام مناسک است پس پرتو عبادت به همه این‌ها می‌تابد. بلکه هر قدمی در این جهت عبادت است، کاسبی و پول در آوردن هم عبادت است.

امّا اهل نماز نیست، توجه به گفتار و قوانین و فرموده های دیگر خداوند متعال ندارد و واقعا به خاطرحج واجب نمی‌رود و برای دین مکه می رود و این که بگویند حاجی فلانی و مظاهرش فرقی ندارد، پس ارزشی ندارد.  واین فرد قاعدتاً مراعات ضوابط شرعی نمی‌کند که گناه هم دارد.

عوامل مؤثر در رشد نیت صالح:

برای رشد نیت صالح چند عامل جدی مؤثر خواهد بود که عبارتند از:

1. عمل صالح.
2. تفکر در راز هستی.
3. در این حقیقت که همه هستی از خداست و دوست داشتنی‌تر از او کسی نیست و تنها اوست که سزاوار پرستش است.
4. با استمداد از خداوند متعال باید بر ایمان و یقین خود افزود و به نیت خالص دست یافت.

جای‌گاه نیت:

ملاک ارزش در اسلام، ایمان و عمل صالح است و برای این‌که آن‌چه به آن‌ها ایمان داریم در مقام عمل به عرصه ظهور برسد مقدماتی لازم است. لازمه ایمان کامل اعتقاد یقینی است  و آن‌چه ایمان را به عمل مربوط می‌کند نیّت است. خوردن، تلاش و کوشش، امساک از غذا، قرض دادن و قرض گرفتن، خدمت به مردم، مردم‌داری و … همواره با ایمان ارتباط ندارند؛ هر کسی ممکن است چنین کارهایی را انجام بدهد. زمانی عمل انسان بهترین عمل محسوب می‌شود و با ایمان ارتباط پیدا می‌کند که واسطه آن نیّت الهی باشد. بهترین نیّت‌ها ارزشمندترین اعمال را به دنبال می‌آورد.

رابطه نیّت و عمل صالح:

این جا سؤالی مطرح است که «چه ارتباطی بین عمل صالح و نیّت وجود دارد؟»

برای رسیدن به پاسخی درخور در قالب مثالی پاسخ را تقریب به ذهن خواهیم کرد. کسی لحظاتی را به منزل شما آمده ولی با چند انگیزه جدا گانه که ارزش کار او در این چند مورد هرگز یکسان نخواهد بود:

1. شما در خانه‌اید اول صبح یکی از دوستان در می زند و پس از سلام و تعارفات، از این و آن گفتن و… می‌گوید راستی، نیازی دارم، کمکی، پولی و… . شما می‌فهمید که اصل آمدن او برای رفع گرفتاری بوده، این مثل برخی از دعاها و عباداتی است که انسان وقتی گیر می‌کند اولش مدح و ثناء خداوند را گفته و صلواتی فرستاده و بعد عرض حاجت می کند. ولی حقیقت آمدن و دیدار او برای این است که ‌‌گیر کرده، بیمارش بد حال است و… . این یک جور عبادت است، او هم خود فرموده بود که «اُدعُونی اَستَجِب لَکُم،»7 ؛ مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم. خدا هم تفضّلاً کارمان را جلو می‌اندازد. منظور حوائج دنیوی بود.

2. گاه شخص فکر کرده که حساب و کتابی بعد از این دنیا هست، سکرات جان کندن، شب اول قبر، حساب نکیر و منکر، حشر و قیامت، میزان و صراط، دوزخ و عقاب و… از ترس این که روزی به این گرفتاری ها مبتلا نشود عبادتش می‌کند. اگر ترس شب اول قبر و… نبود کاری به نماز و عبادت نداشت. بی شک، این نوع عبادت از اوّلی بهتر است. او بالاخره آخرت را در نظر گرفته است ممکن وضع مالی، جسمانی او و بستگانش نیز خوب باشد و نیاز دنیوی هم نداشته باشد. تنها به خاطر آخرت به عبادت پرداخته باشد. این به خاطر حساب فردا است.

3. رفیقی دلش برای آدم تنگ شده و تنها برای دیدن می‌آید، چشم‌داشتی هم ندارد، نه امروز و نه فردا. این فقط به حساب رفاقت است که خود نیز مراتبی دارد. گاه برای رفع دلتنگی خویش، یا برای این که به او خدمتی کرده‌ای، یا برای تشکر از شما آمده، و یا عاشق وار آمده که بی تاب دیدن است.

در مقایسه بین آخرین مورد و اولین مورد، چه نمره‌ای به هر کدام می دهی؟ حقیقت این است که قابل نمره دادن نیستند. هر کدام در افق دیگری است. آن یکی اصلاً در برابر این ارزش ندارد، گو این‌که ظاهر هر دو یکی است. این تفاوت ارزش به خاطر نیّت است، نه عمل؛ که همه این‌ها دیداری یک‌ساعته بیشتر نداشتند. این انگیزه‌ است که منشأ اثر می‌شود.

این نیت چیزی نیست که در آستین آدم باشد. این بر مبنای معرفت، همّت، عشق، محبّت، روح شکرگزاری، حق‌شناسی است که باید اول این‌ها را کسب کرد. که امام (علیه‌السلام) در این دعا آن‌ها را مورد توجه و اشاره قرار داده اند

من و شما نماز، حج، صدقه، زکات، خدمت به مردم و … داریم، حضرت امام علی (علیه‌السلام) همین نماز، حج، صدقه، زکات، امر به معروف و نهی از منکر، جهاد را داشته‌اند. قضاوت با شما که یکی را در علیین قرار داده‌اند که: «كَلاَّ إِنَّ كِتابَ الْأَبْرارِ لَفِی عِلِّیِّینَ، وَ مَا اَدریک مَا عِلّیون، یَشهَدُهُ المُقَرَّبون». 9؛ و ما کجائیم!…

——————————

پی نوشت ها:

1. امام سجاد (علیه‌السلام)، صحیفه سجادیه، مکارم الاخلاق، ص ….
2. محمد تقی مصباح، بر درگاه دوست
3. اصول كافی، (كتاب الایمان و الكفر)، (باب الاخلاص)، ح 4.
4. سوره مبارکه ملک، آیه شریفه 2.
5. غررالحكم، 1265.
6. اصول كافی، ج 3، (كتاب ایمان و كفر)، (باب عبادت) ح 5، 131..
8. سوره مبارکه غافر، آیه شریفه 60.
9. سوره مبارکه مطففین، آیه شریفه 18 تا 20.

حجت الاسلام والمسلمین آقاتهرانی

پایگاه فرهنگی هنری تکناز