پیرامون انواع سازها ( آشنایی با سازها ) + تصاویر

چنانکه فرهنگ ها می نویسند در قدیم دف یا دایره کوچک را که چنبر آن از روی و برنج ساخته می شد خمبک یا خنبک می گفتند و دست به هم زدن را با وزن و اصول برای اظهار مسرت وسرور نیز مجازا جمبک می گفتند.

گمان می رود خم یا رویینه خم را که در روزگار کهن ایران از روی می ساختند و در جنگها به کار می بردند نیز خمبک یا تنبک هم می گفتند.

بعدها آن را با تغییراتی به صورت کوچکتری ساخته و در مجالس عیش و طرب از آن استفاده کرده اند و آن را خمک یا خمبک گفته اند زیرا خمک یا خمبک مصغر کوچک شده خم و خلب است بنابراین روئینه خم که شاید شبیه به تاس بوده کوچک کرده و تغییراتی مناسب مجلس در آن داده اند و به آن نیز خمبک و تنبک گفته اند و این در واقع مادر تنبک یا ضرب امروزی است و پس از تکامل به صورت تنبک یا دنبک،ضرب کنونی در آمده و به همین نام شهرت یافته است.

کتابهای لغت در معنی تنبک یا دنبک می نویسند: دهل کوچکی بوده است که دم درازی داشته و آن را زیر بغل می گرفته اند و می نواختند.

این ساز ضربی به تدریج رو به تکامل نهاد و در سده های اخیر به صورت کنونی درآمد.

از میان سازهای ضربه ای موسیقی ایران تنبک کامل ترین سازی است که تاکنون ساخته شده و آن را از گل پخته و چوب می ساخته اند و اکنون نیز می سازند.

معمولا روی ضرب پوست بره می کشند و برای نوع گلی بزرگ آن را که در زورخانه ها به کار می برند از پوست گوسفند استفاده می کنند.

بهترین تنبک ها ساخت شیراز بود و اکنون نیز بیشتر زنهای چادر نشین اطراف شیراز به ساختن آن اشتغال دارند و آن را از چوب گردو و چوب دیگری از درخت های مخصوص فارس می تراشند.

ساختمان تنبک استوانه مانندی است مختلف القطر به طول 40 سانتیمتر در دو قسمت متساوی شامل گردن و شکم. گردن که آن را نفیر می نامیدند و اکنون گلویی می گویند به طول 20 سانتیمتر و محیط آن 30 سانتیمتر است.

قطر دهنه خارجی نفیر که تا حدی شبیه قیف است 13 سانتیمتر، شکم طولش به اندازه طول گردن نفیر و محیط دور آن 90 سانتیمتر است.

دهنه شکم ضرب که بر آن پوست می کشند نصف طول دمبک است.

در تنبک های خوب طول نفیر و شکم و قطر دهنه مساوی است.

تنبک از نظر ساخت و نقش مهمی که در موسیقی ایفا می کند مورد توجه اروپاییانی که در سده های اخیر به ایران آمده اند قرار گرفته است.

پیتر دولاواله ایتالیایی از مجلس بزمی در همدان چنین می نویسد:

(در اتاقیکه در آن پذیرایی می شدم سه تن از زنان مطرب نیز با سازهای گوناگون میزدند و می خواندند که یکی از سازها چند رشته داشت اما مثل عود و گیتار ما نبود آلات دیگری نیز مانند طبل هایی که دختران جوان ایتالیایی هنگام تابستان می زنند داشتند اما بزرگتر و خوش آهنگتر و زیباتر که قطعا نمونه ای چند از آنها خواهیم خرید و بر سایر طرفه ها و یادگاری ها سفر خواهیم افزود.)

تنبک های بزرگی که از گل پخته و به وسیله کوزه گران ساخته می شد و بر روی آن پوست گوسفند یا آهو می کشیدند در زورخانه ها به کار می رفت و ضرب از ارکان عمده در ورزشهای باستانی بود.

اکنون نواختن ضرب در زورخانه ها به عهده کسی است که به او مرشد می گویند لکن در سده های گذشته مرشد یا کهنه سوار به کسی می گفتند که معلم و مربی ورزشکاران بود و نوازندگی ضرب را شخص دیگری بر عهده داشت.

پس از آنکه در اواخر دوره صفویه اصول تصوف بیش از پیش در زورخانه ها رواج یافت کهنه سوارها عنوان مرشدی یافتند . ضرب گرفتی را نیز به عهده گرفتند و در سکویی که به آن سردم می گفتند می نشستند و خوانندگی می کردند.

سازهای ضربه ای مانند دف و تنبک که در مجالس عیش و سرور و محافل انس به کار می رفته به نغمات و الحان نوازندگان و اشعار خوانندگان روح و جان می بخشیده و شنوندگان را به انبساط می آورد.

از عهد ناصری به بعد نوازندگان به نامی در ضرب ظهور کردند که در نواختن آن و خواندن تصنیف و اشعار ضربی شهرت به سزایی داشتند.

تنبک و ساختمان آن:

ساختمان این ساز ضربه ای پوستی به شکل استوانه ای است که یک سوی آن را با پوست پوشانیده اند و طرف دیگرش باز است.

جنس این استوانه ممکن است از چوب یا فلز و یا گل پخته باشد که به تجربه ثابت شده که نوع چوبی آن بهتر از دو نوع دیگر است.

فرم یا شکل ظاهری این ساز در نواحی مختلف فرق می کند. و ساختمان تنبک نیز از حیث اندازه کاملا مشخص شده نیست و به اندازه های گوناگون ساخته می شود.

سازی که اینک به عنوان تنبک یا ضرب می شناسیم با شکل و شمایل امروزی تقریبا از دوران قاجاریه شناخته شده است. همچنین ای ساز تاکنون با 23 نام خوانده شده که عبارنتد از:

دمبر-تنبک-تنبگ-تنبیک-تنتک-خمبک-دمل-دمبک-خوراژک-تمبک-تبنک-تبنگ-دمبرک-تنوک-خنبک-خمک-دمبال-دنبک-خمچک-دمبک-ضرب.

تنبک از پنچ قسمت تشکیل شده است:

1.پوست 2.دهانه ی بزرگتر 3.تنه 4.نفیر یا گلویی 5.کالیبر یا دهانه ای

پوست تنبک:

پوست از حساس ترین قسمت های آن به شمار میآید و از جنس پوست بز میش بره آهو ماهی بز کوهی اسب است اما پوست کهنه بز یا میش بهتر است.

در صورتی که پوست تنبک در اثر گرما زیادتر از حد معمول خشک و کشیده شود حتی الامکان باید از آب زدن به آن خود داری کرد چرا که آب زدن اگر چه ممکن است به طور موقت پوست را خوش صدا کند ولی در اثر تکرار باعث خرابی و بد صدای آن می گردد لذا برای جلوگیری از این کار باید همیشه تنبک را در گرما وارونه روی زمین یا موزاییک گذاشت تا پوست به تدریج رطوبت زمین را جذب کند و احتیاجی به آب نداشته باشد

دهانه ی بزرگ:

در حقیقت همان دهانه گشاد یا فراخ ساز را تشکیل می دهد که پوست روی آن کشیده می شود.

اندازه ی قطر دهانه بزرگ یک میزان استاندارد نیست(بزرگی یا کوچکی). و از لحاظ شکل ظاهری شکل دایره است.

تنه:

این قسمت از ساز کاسه طنین یا کاسه آکوی تنبک را تشکیل می دهد. تنه باید از رو عاج داشته باشد ولی از داخل صاف باشد(منظور از عاج شیارهای است که روی تنه به موازات دهانه بزرک ایجاد می شود.

نفیر:

قسمتی از بدنه ی تنبک است که دارای قطر کمتری بسبت به تنه بوده و از آن باریکتر است که از یک طرف به تنه و از طرف دیگر به دهانه کوچک شیپور مانند ختم می شود.