ایران و اختراع قلیان

تاریخ قطعی ورود تنباکو به ایران را نمی توان تعیین کرد . ولی بی شک توتون و تنباکو همراه با دست اندازی پرتغالی ها به خلیج فارس ( ۹۱۳ هجری قمری ) به ایران وارد گردیده است . اما طرز استفاده توتون و تنباکو در ایران تغییر یافت و ایرانیان برابر ذوق خود لوازمی برای دودکشی ایجاد کردند.
قلیان وسیله ای کاملا جدید و ابتکاری بود و اروپاییان از آن هیچ گونه اطلاعی نداشتند . این بی اطلاعی را می توان از شرحی که تاورنیه و شاردن از قلیان داده اند درک کرد.
تاورنیه می نویسد : ایرانیان تنباکو را با دستگاهی کاملا اختصاصی می کشند . در کوزه گلی دهان گشادی به قطر سه انگشت تنه قلیانی از چوب یا نقره که سوراخی در وسط دارد قرار می دهند و بر سر آن مقداری تنباکوی نم دار با کمی آتش می گذارند و در زیر قلیان سوراخ ممتدی است که در حالی که نفس را بالا می کشند دود تنباکو با شدت از امتداد سوراخ پایین آمده و داخل آب که به رنگ های مختلف می آمیزد داخل می شود . ایرانیان زن و مرد به طوری از جوانی عادت به کشیدن تنباکو کرده اند که کاسبی که باید روزی پنج شاهی خرج کند سه شاهی آن را به مصرف تنباکو می رسانند . بعضی ها خود اقرار دارند که استعمال این قدر دود برای آنها مضر است اما می گویند چه کنیم عادت شده است .
همجواری شمشیر و قلیان :
تنباکو را از بغداد و کردستان می آوردند و تجار انگلیسی نیز از اروپا و امریکای شمالی آن را وارد ایران می کردند . در اصفهان هم دکان های تنباکو فروشی از کیسه های توتون و تنباکو انباشته بود . در اواخر پادشاهی شاه عباس کشیدن قلیان و چپق به قدری مرسوم شده بود که اعیان و سران دولت حتی در سواری سفر و گردش قلیان همراه می بردند و همچنان سواره می کشیدند .
نمونه این وضع قلیان کشیدن را می توان در مسافرت محمد رضا بیگ سفیر شاه سلطان حسین به دربار لویی چهادهم دید . محمدرضا بیگ در تمام مجالس رسمی قلیان خود را زیر لب داشت و همیشه دو افسر ایرانی در رکاب او حرکت می کردند که یکی حامل قلیان و دیگری حامل شمشیر او بود.
تنباکویی از جنس پهن
در تاریخ آمده است که : شاه عباس با تنباکو و قلیان مخالف بود و سعی فراوان کرد که این عادت تازه را از ایران براندازد . نوشته اند که شاه عباس یک روز که جمعی از سران کشور در مجلسی میهمان وی بودند دستور داد تا همه سر قلیان ها را از پهن خشک و کوبیده اسب چاق کردند و برای سرداران و میهمانانی که قلیان می کشند به مجلس آوردند سپس رو به ایشان کرد و گفت ببینید این تنباکو چطور است ؟ آن را وزیر همدان برای من فرستاده و مدعی است که بهترین تنباکوی دنیاست . همه کشیدند و تعریف کردند و به سلیقه وزیر همدان آفرین گفتند . آن گاه شاه رو به قورچی باشی کرد و گفت : میل دارم عقیده خود را بی تعارف بگویی. قورچی باشی گفت : به سر مقدس قبله عالم که از هزار گل خوشبوتر است . شاه نظری بر او افکند و گفت : مرده شوی چیزی را ببرند که نمی توان آن را از پهن تشخیص داد .
قلیان در حرمسرا :
در زمان قاجارها هم دوباره کشیدن قلیان رونق گرفت و حتی شاه صفی جانشین او نیز قلیان می کشید .
پس از مرگ شاه عباس بار دیگر جاذبه قلیان مردم را به سمت خود کشید و مصرف قلیان عمومیت یافت تا حدی که در زمان ناصرالدین شاه قاجار قلیان به حرمسرای شاه نیز راه یافت و میان زنان حرمسرا محبوبیتی دو چندان یافت . نقش چهره شاهان قاجار روی کوزه های شیشه ای هنوز هم قلیان های عتیقه را متمایز می کند .
مبارزه با قلیان :
سیر تاریخی استفاده از قلیان چه زمانی که با تنباکوی معروف خوانسار و آتش گردان های بزرگ چاق می شد و چه حالا که با تنباکوی میوه ای دو سیب و زغال های آماده و بزرگ و نی چه های پلاستیکی در اختیار مشتریان قرار می گیرد . نشان از محبوبیت بی چون و چرای این تفنن دودی در میان مردم دارد . هر چند وقایعی مثل دستورات شاه عباس قیام تحریم تنباکوی میرزای شیرازی و یا حتی توصیه وزارت بهداشت برای جمع آوری قلیان مدتی آن را از دسترس مردم دور کند.